Byfolk og hus og hytter

Det var ’kje spregt på gardane rundt 1930-talet. Gard og gard, det var mest småbruk etter nåtidstilhøve. Ofte små småbruk, som oppetter Liabakkane.

Buande langs sjøkanten kunne nok spe på med ei koga med fisk ettersom ver og tid laga seg. Dei oppetter liene kunne halda seg med elling frå eigen veaskog.
Men dei stakkarane i snaue yvrabygdå utan så godt som ein veapinne!
Me var heldige som hadde både kløyveved og strenglar og ein torvbee sør i Haualandsmyrå. Småkvisten etter vedhogsten, passe stor til sopelimar, gjekk heller ikkje til spille. Den henta folk frå dei øvre gardane med høykjerre frampå vårparten.
Til fyring under klegrydå eller bakstehedlå.
Arbeid utanom garden var vanleg, om det var arbeid å få. Det var mange dugande folk, og mest vanleg var å gå i timrå – tømmermenn. Det var ’kje noko liv for lagalyrar!
Kva har skrale bygdaforhold med byfolk å gjera? Jo, dei kom oss litt til hjelp, ein del av oss. Me kan tenkja oss at dei gjekk fotturar innover Hetlandsmarkene til
Ramsvik og Godalen. Der sat dei og såg med lengsle over til Lianeset og Liafjedle. Med ei forlokkande slette imellom, kanskje ei badestrand der også? Så rodde dei over Gandsfjorden til det som vart til Bymarka. Det vart eit turmål og utgangspunkt
for turar utover neset – som vart til Lihalsen – og oppover fjellet. Derifrå såg dei
store deler av Riskabygda. Dei kan ha lika det dei såg.
Det vart dagsturar til Li-området, og det vart ferieopphald etter kvart. Utleige av eigne våningshus og bygging av hytter tok seg opp i 1920-åra, og auka sterkt frå tidleg på 1930-talet. Slik var det på Li og Riska, og vel også vidare innover i bygda.
Trongen til å koma ”på lanne” må ha vore stor. Trongt budde dei fleste både i by og bygd den gong, og trongare vart det når ein ekstra familie skulle stuvast inn i gardshusa. Der det var gamle hus av den lange og låge typen, kunne det gå an. Med ei stove og eit kammers i kvar ende, med felles kjøken og loftstrapp i midten, og skråloft til kvar side. Husfolket i eine enden, byfolka i andre. Sidan måltida var til ulike tider, kunne det gå greitt å dela kjøken. Evna til å innretta seg etter kvarandre var uansett viktig.
På andre bruk kunne det vera meir komplisert. Husa var mindre og annleis. Byfamilien kunne då overta det meste eller heile hovedhøgda. Husfolket flytte ned
i kjellaren og bryggerhuset, om eit slikt fants. Kjellarane var romslegast på denne årstida. Poteter og anna frå fjoråret var for det meste oppete då.
Det gjekk på eit vis, og det måtte gå. Kronene trongst sårt. ”Hyppetikken” – Hypotekbanken – skulle ha avdrag og renter til faste tider. Alle hadde gjeld.

 

Midt på 1930-talet tok bygging av nye våningshus seg noko opp. Dei gamle var ofte i dårleg stand, gisne og kalde, det kunne gå på helsa laus vinters tid. Noko måtte
gjerast, kosta kva det kosta ville. Men til sumars bruk vart dei gamle framleis
utleigde utover i k r i g s å r a . U t l e i g e t i d a varde heile skuleferien og vel så det. I desse åra kjende folk seg tryggare ”på lanne”, og der var det mogleg å få tak i ein mjølkeskvett og eit halvt sneis egg.
Utleige av husrom kunne naturleg nok ikkje få så stort omfang. Annleis med hyttebygging. Tomtegrunn var det nok av. Sume ville ha sjøtomt, andre sleit seg oppover liene med ryggsekk og torgataska til ein utsiktsplass. Først i Li-området gjennom 1920- talet, i 1930-åra vidare bortover Riska og elles innover bygda,
heilt aust mot Høle.
I desse åra grodde det opp hytter over alt, spreidde i landskapet eller i hyttegrender.
Grunneigarane selde – eller måtte selja – der kjøparen såg sin draumestad. Ikkje berre fabrikkeigarar og handelsfolk. Jamvel mange arbeidsfolk såg seg råd til ein liten flekk. Sosialt sett var med andre ord hyttefolka å finna kor som helst på rangstigen. Truleg var dei eg hugsar frå vårt bruk nokså representative for området: I gamlehuset ein doktorfamilie (lækjar var ikkje ”oppfunnen” då), som deretter kjøpte tomt.
Pensjonert boktrykkar, bilverkstadeigar, brannmann, eit par kontorsjefar (ei talrik yrkesgruppe!) og ein bakarfamilie. Hyttetomtene ved sjøen sikra doktoren og eit par butikkdrivande seg. Lenger oppe ein grosserar og ei forretningsdame. Langs Liaveien tri arbeidarfamiliar og ein entreprenør. Øvst oppe på utsiktsplassen var fabrikkeigaren.

For grunneigaren fylgde gjerne litt ”faste inntekter” med byfolka: to-tre liter mjølk om ettermiddagen, eit sneis egg nå og då. Og dasstøminga om våren, og kanskje fjerna ei bjørk eller to som sto i vegen for utsikten. Alt kom vel med for å letta på gjelda. Så fekk ein finna seg i at dei kunne vera slarvne med å lukka grinder, slik at krøttera kom over i åkrane.

Etter kvart utvikla det seg ein eigen sumarkultur i deler av bygda. Som med rutebåten: Første tur til byen i 6-tida med Rosenbergarbeidarane og hermetikkånene. I 8-tida den vanlege morgonruta med bygdefolk på byhandel, butikk- og kontorfolk. Sist gjekk 9.30-båten med fabrikkeigarane som diskuterte brislingsteng i Høgsfjorden, skjeppeprisen og feittprosenten.
Om ettermiddagen same styret i omvendt rekkefylgje: Velnøgde eller halvnøgde fabrikkeigarar og deira kontorsjefar. Neste med kontor- og butikkfolka, og til sist industriarbeidarane, deriblant ”tredere” og ”leggere” frå hermetikkfabrikkane. Men i mellomtida, alt med 13-båten, hadde ”landsfolkå” kome seg heim frå handleturen til ventande høyonn.
Det var litt spaning når hermetikkfolka kom heim. Det kunne vera dei hadde med seg nokre øskjer med fine etikettar og herleg innhald in pure olive oil til oss innfødde. Eller in tomato sauce for den som lika det betre.

Laurdag og søndag kveld var det ”fullt kjør” med alle båtar Riskafjord rådde over. Søndag ettermiddag rusla folk tunglesste ned mot kaiane. Der kunne ventetida
verta lang. Båtane gjekk ”i eit bankande” til langt på kveld. Ikkje alltid etter trykt ruteplan. Nei, i hytt og ver etter kor det sto flest folk. Mannskapet måtte telja
som best dei kunne i trengsla. På kaien i byen kunne det vera kontroll. Stakkars skipperen då.
Meir fredeleg var nok kveldsruta ein av vekedagane. Var det onsdagen? Då var i alle høve foreningsdag. Då var det tur – nå ”udflukt” – til den av medlemmene som hadde hytta kort reisetid frå byen. Altså Riska. Det var kvinneforeningar og menigheter, frikyrkjelege og statskyrkjelege, og ikkje minst losjar og andre avholdslag. Og sume stader hadde det hopa seg litt opp med likesinna hyttefolk. Den kveldsruta ”anløb” som oftast Usken, det såg eg heimanfrå.
Det vart liv og røre når byfolka kom ”på lanne” like før St. Hans, og litt vemodig når dei drog til byen ein av dei siste dagane av skuleferien. Det let seg ikkje nekta.
Dei kom om ettermiddagen, då var hermetikklastebilane og varebilane ledige for ein ekstratur. Dei kom fullstappa med ”rod og rabe”, med ungar og gamle
putta innimellom så trygt det lét seg gjera. Møbler og kjørler, dyner og madrassar ”om-a-nidom”. Med ein kveil tauverk surra rundt det heile. Heimturen på same måten. Men glas og flasker med nylaga syltetøy og saft måtte ”badlast” i tepper og klede.

Sumaren var jo ein sjau medan det sto på. Det kunne vera regn, med sutrande ungar og vått høy. Eller sol og yrande, hylande badeliv på det som den gong var ei fin
sandstrand. Men også hyttefestar som tok nattesvevnen frå trøytte høyonnfolk. Eller stille kveldar med blank sjø og kvitlingbåtane på fjorden. Der var dei likemennuansett kva tid på dagen dei tok rutebåten.
Stille kveldar kunne vera ei velsigning på fleire vis: Matauk og lukt av nysteikt kvitling til hyttekosen utpå kvelden. Ro i kropp og sinn når sola seig mot horisonten over byen. Underhaldning for oss som budde oppetter Riskabakkane når tonar av kjende songar lydde utover fjorden frå eit par av båtane: Ei kraftig mannsrøyst frå ein av Hellandgutane, og eit sterkt og klårt fløytespel frå Inge Dagsland, far til Sigvart Dagsland.

Nokre av dei eldste og første hyttefolka på Li hadde for vane å gå søndagsturar rundt Riska-gardane Runde og godslege herrar i nikkers, med stråhatt og spaserstokk. Som overrettssakførar Eriksen som aller minst minna om fjernsynsadvokatar. Eller ”urebedervar” Askeland, som han presenterte seg. Han hadde selt ei og anna stoveklokke til gardsfolka. Dermed hadde han ærend innom kundane for å finjustera urverka. Garantitida kunne vara i årevis. Alltid like smikkløye når han kom steghaltande: Ei oppkome av humør og gode historier. Det prega også den gamle forretninga i Søragadå.

Sumaren er ikkje den beste basartida. Med eitt unnatak: Midt i ferien vart det halde stor basar på Ungdomshuset i Krossen. Det var meir strategisk enn Karmel eller Salem. Om det var misjonen, helselaget eller andre som sto for basaren, hugsar eg ikkje.

Men ein strategisk tanke låg nok bak: Hyttefolka kom i flokk og fylgje, kjøpte lodd i fleng og hadde det gøy på landet. Mange, kanskje dei fleste, hadde sine bygderøter. Dette vekte minner. Tok dei druse med lodd, sette dei også preg på gevinstbordet: Ting frå forretningane i Østervåg eller Nygadå, pakningar brisling – eller kippersøskjer frå hermetikkfolka. Basarkvelden var ei fin samrøre mellom byfolk og landsfolk.

Mindre samrøre kunne det vera i det meir kvardagslege. Når byungane dagen lang sjaua på badestranda eller leika tribonius, kva var nå det? Spelabadn! Medan landsungane måtte kava med høygaflar og rakeriver, krypa på knea i solsteiken og luka ugras i åkerforer utan ende. Eller springa etter kyrne i åkrane når byfolka ikkje hadde lukka grindane etter seg. Så urettferdig!
Nåvel. Rett skal vera rett. Det hende – heldigvis – at ein byunge hadde bursdag i ferietida. Då vart også landsungane bedne i ”geborsdagsselskap”. Klokka tre eller fire midt i arbeidsdagen. Med brus og blautkake! Og tribonius.

Krigssumaren og fredssumaren vart spesielle på kvar sin måte. Den første byrja med evakueringa i april, og varde lengst mogleg etter som det høvde. Mange fant det tryggast på landet, budde i hyttene og pendla på arbeid. I ei god hytte kunne det gå an å overvintra, og la borna gå på skulen her. Det hende i nokre tilfelle.
På sett og vis var første krigssumaren, før krigstida fekk ”gått seg til”, den mest urolege og frådag- til-dag usikre: Rykte om snarleg invasjon, om bombing og uhyggelege hendingar både her og der. Ujamne tilførsler av mat og andre varer. Butikkar som tømdes, og innføring av rasjonering på stadig fleire ting.

Fulle hus og hytter over alt. Det kunne verta heitt på eit kjøkken på deling mellom to-tre familiar den første tida, og få stader å søkja fred og ro. Det fann gamle, stillfarande Dreyer-boktrykkar Monsen i fjoset heime. Her sto kassane med settepoteter til groing, klar til skjering. I roleg takt til jortande kyr og nok av tid, vart den jobben gjort. Om blysatsen vart skifta med poteter mellom fingrane: Monsen treivst mellom framstikkande kuhovud på kanten av vassrenna. Kanskje minna den monotone lyden frå kyrne om ei rad settemaskinar? Begge ga ein lun varme. Og far var nøgd med jobben.
Lite å ta seg til stort sett, men ein del fann på ei eller anna form for kombinert tidtrøyte og nyttig småarbeid.

Landsfolk og byfolk kom nok meir innpå kvarandre i krigsåra. Det kunne slå begge vegar, men i det store og heile trur eg det førde til meir utjamning og større
forståing mellom ulike kulturar og levesett.
Så kom fredssumaren. Uroleg på sin måte. Med festing, skrål og musikk dag ut og dag inn til langt på natt. Men gardafolk kunne ikkje vri døgnet og sova til middag. Krøterstellet og høyonna måtte gå sin gang frå tidleg morgon. Det røynde på Med freden tok normaliseringa til. Kvar og ein fekk nå betre høve til å realisera draumar, planar og nye interesser. Freden kom på sett og vis til å spreia noko av det krigen hadde samla. Band losna, og folk fekk meir enn nok kvar med sitt. Både i by og bygd.
Eit fenomen eg ikkje kan minnast noko av frå før, vart etter kvart vanleg: Søndagsarbeid. Ikkje det at ei bykone med rumpa i veret putla med ei grønsak – eller blomeseng. Eller at bymannen kjæla med plometreet eller rosebusken med gartnarsaksa i handa. Men når dynamittsalvenesmall i nye hyttetomter midt på blanke søndagen, var streken nådd. Landsfolk vart både øvegidde og irriterte.

Ei ny tid tok form. Med nye haldningar til så mangt. Stilla vart borte, støy kom på så mang slags vis. Det var både vel og vemodig når byfolka drog heim. Som ungar var det lenge å venta til neste St. Hans. Bortsett frå helgeturane utover hausten for å fylla korger og ryggsekker med frukt frå grunneigarane, og etter kvart frå eigne hagar. Og påskeveka, då var det fullt i dei fleste hytter, koss veret enn tedde seg.

Ein og annan gong gjennom året kunne det falla ein slant på ein smågut utan gjeld. Gå ærend, plukka bær, samla og sortera dei finaste hønsefjørene til hattepynt for hattemakarfrua. Det vart mest hundre kroner til saman då krigen var komen. Det rakk den gong til eit Omega lommeur, og dermed hadde far sikra meg konfirmasjonsklokke i god tid.

Redaktør -